Historia Kalwarii
Ten kto nie może pielgrzymować do Jerozolimy, by tam uczcić mękę Jezusa, może to zrobić udając się do wielu Kalwarii rozsianych po naszym kraju. Jedna z nich jest Kalwaria w Wąsoszu Górnym zbudowana w zakolu Warty, około 35 km na północ od Częstochowy.
Jerozolimska Kalwaria jest najświętszym miejscem dla chrześcijan. Na niej Bóg-Człowiek poniósł śmierć za grzechy świata i zmartwychwstał pokonawszy grzech, śmierć i szatana. Tam dokonało się dzieło naszego zbawienia. Pierwsi chrześcijanie nawiedzali to miejsce, by w prawie namacalny sposób "dotknąć" Zbawiciela, zanurzając się w ogromie Jego miłości do człowieka. Cesarz Hadrian ok. 135 r. wybudował na tym miejscu świątynię pogańską i tym samym pielgrzymi nie mogli już nawiedzać tego miejsca. W 313 r. Konstantyn Wielki przywrócił pierwotne znaczenie temu miejscu. Wybudował bazylikę Martyrion - nad miejscem ukrzyżowania i rotundę Anastasis - nad miejscem samego grobu Chrystusa. Sanktuaria te były niszczone i odbudowywane w kolejnych wiekach. Obecna świątynia, choć ma elementy pochodzące z epoki Konstantyna i czasów krzyżowców, została zbudowana w drugiej połowie XIX w. Miejscem najważniejsze jest kaplica Ukrzyżowania z otworem, gdzie stał krzyż i kaplica Grobu Pańskiego.
Pielgrzymi, którzy odwiedzali Ziemię Świętą, próbowali w swoich krajach odtwarzać niektóre szlaki kalwarii jerozolimskiej. Tak powstawały sanktuaria Grobu Chrystusowego, Ogrójca czy Golgoty. Zakładanie większych sanktuariów Męki Pańskiej nasiliło się pod koniec średniowiecza, kiedy Turcy utrudniali pielgrzymowanie do Jerozolimy. Pierwsza bardziej znana europejska kalwaria powstała w Kordobie w Hiszpanii w 1405 r. Trudnością w wielu wypadach przy budowaniu Kalwarii było znalezienie miejsca, które odtworzyłoby geografię Jerozolimy, a także wysokie koszty budowy odpowiedniej liczby kościołów i kaplic odtwarzając miejsca święte. Budowano więc kalwarie skromniejsze, które obdarowywane były takimi odpustami, jakie można było zyskać w samej Jerozolimie.
W Polsce pierwszą Kalwarię ufundował w swoich dobrach wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski w 1602 r. Kalwaria Zebrzydowska stała się modelem dla innych polskich Kalwarii.
Kalwaria w Wąsoszu powstawała wraz z wioską, która stanowiła własność królewską. W 1717 r. wioska została oddana paulinom z Częstochowy na utrzymanie twierdzy jasnogórskiej. W 1863 r. w czasie Powstania Styczniowego rozegrała się tu strategiczna bitwa, która zakończyła się klęską Polaków. W bitwie pod Warowną Górą zginęło wielu powstańców, a ich ciała zostały pochowane na miejscowym cmentarzu. Bohaterstwo polskich żołnierzy zostało upamiętnione pomnikiem powstańców w 1939 r.
Z Wąsoszem związana jest także postać majora Henryka Dobrzańskiego (pseudonim Hubal). Grobu Hubala nie znaleziono do dziś. Według przesłanek wielu naocznych świadków Niemcy pochowali go w wielkiej tajemnicy, bojąc się legendy, jaka się z nim wiązała już za życia. Bali się go nawet po śmierci. Przez wiele lat poszukiwano ciała człowieka, będącego samotnym jeźdźcem, pierwszym z wielu, którego Norman Davies stawia obok Sobieskiego, Kościuszki, Poniatowskiego i Sowińskiego. 
Wiosną 1956 roku, kiedy elektryfikowano wieś, w ogrodzie plebańskim wykopano zwłoki tajemniczego żołnierza. Pochowane były one w miejscu, gdzie stoi słup energetyczny, między murem kościelnym, a starą plebanią. Jeszcze w dobrym stanie był zachowany mundur, guziki i dystynkcja: dwie belki i gwiazdka, co świadczyło o tym, że był to major. W tajemnicy pochowano żołnierza na starym cmentarzu. Prawdopodobnie w Wąsoszu spoczywa Henryk Dobrzański - legendarny major Hubal.
Wąsosz położony jest wśród lasów w uroczym zakątku lewego brzegu Warty. Jest to szczególnie urocze miejsce ze względu na malownicze ukształtowanie terenu, ciekawą i różnorodną roślinność, specyficzny mikroklimat, dziewicze zakątki w dolinie rzeki. Miejscowość jest szczególnie ceniona przez wczasowiczów i turystów, którzy kochają wypoczynek z dala od zgiełku i miejskiego hałasu.
Parafia sięga swą historią czasów średniowiecza. Istniała już w XIV w. i była oddana pod opiekę św. Andrzejowi Apostołowi. który umierając na krzyżu, wołał: "Witaj krzyżu, nadziejo cała" - niejako zapowiadając zaistnienie na terenie parafii sanktuarium Męki Pańskiej. Pierwszy kościół był drewniany. Pod koniec lat 30. XX w. nawa boczna z ołtarzem z łaskami słynącym wizerunkiem Matki Bożej z Dzieciątkiem z 1693 r. została rozbudowana i stała się nawą główną. W kościele znajdują się cztery ołtarze barokowe z XIX w. i tabernakulum z tego okresu. Do skarbów świątyni można zaliczyć monstrancję z 1718 r., mszał z 1642 r. oraz księgi z dziedziny teologii z czasów XVI-XVIII w.
W latach 60. ubiegłego wieku powstała Kalwaria. Została ona usytuowana nad zakolem lewego brzegu Warty, w jarach o długości 600 m. Jej dzieje sięgają w swoich początkach 1936 r. Ówczesny proboszcz, ks. Wincenty Spirra, ustawił na 14 wzgórzach 14 krzyży, jako zaczątek Drogi Krzyżowej. Nie myślał on o Kalwarii w pełnym tego słowa znaczeniu. Oglądając wielkie stacje Drogi Krzyżowej wokół wałów jasnogórskich, postanowił na wzgórzach wąwozów wąsoskich zbudować podobne. Każda wieś, przynależąca do parafii, postawiła swoją kaplicę. Dzięki ofiarności i gorliwości ludzi, w ciągu kilku lat powstała, na podobieństwo jasnogórskiej druga wielka Droga Krzyżowa w diecezji częstochowskiej. Jej usytuowanie było inne niż obecne. Zaczynała się na wzgórku w głębi jaru. Niedaleko znajdowało się niewielkie źródełko, które ocementowano. Mogli się w nim obmywać utrudzeni pielgrzymi podążający do kościoła. Przy głównej drodze prowadzącej do Wąsosza Górnego i na cmentarz postawiono okazałą kaplicę z napisem "Golgota" i trzy krzyże. Grób Pana Jezusa ustawiono na cmentarzu, a na trzynastą stację wykorzystano jedną z kaplic przydrożnych. Na cmentarzu z pomnikiem powstańców kończyły się nabożeństwa Drogi Krzyżowej.
W latach 80-tych XX wieku ks. proboszcz Zygmunt Pilarczyk odnowił kaplice Drogi Krzyżowej i powiększył je o nowe. W ten sposób stały się one miejscem rozpamiętywania wszystkich etapów Męki Pana Jezusa: Jego drogi z Wieczernika do Ogrójca, drogi pojmania, drogi sądów i drogi krzyżowej wraz z tajemnicami zmartwychwstania, wniebowstąpienia i chwały Chrystusa w niebie.
W tym okresie zmieniono kierunek odprawiania nabożeństw pasyjnych i nazewnictwo poszczególnych kaplic. Początek kaplic Męki Pańskiej znajduje się w kościele parafialnym, który dla pątników jest Wieczernikiem. Prowadzi on następnie drogą przez Wąsosz Górny obok kaplic U Piłata w stronę cmentarza, którego część została nazwana Ogrójcem. Dobudowano nowe kapliczki. Na brzegu Warty zbudowano kapliczkę upamiętniającą przejście Jezusa przez rzekę Cedron. W głębi jaru wzniesiono kapliczkę: Adoracja Baranka, która kończy kalwaryjskie dróżki w Wąsoszu.
Kapliczki wąsoskiej kalwarii zbudowane są z kamienia i cegły. Przeważają kapliczki murowane, zwane domkowymi. Niektóre są w stylu neogotyckim. Cechuje je prostota. W kaplicach umieszczone są obrazy olejne, malowane na desce przez Edytę Cieślik-Moczek. Obrazy do dwóch kaplic namalowali więźniowie pobliskiego zakładu karnego. W Grocie Zmartwychwstania umieszczono gipsową figurę Jezusa triumfującego, a w Grobie figurę Jezusa umęczonego. Tam też umieszczone są kamienie z Jerozolimy. W Bramie do nieba jest włożony kamień z Ogrójca, a na Golgocie kamień z Golgoty.
Odnowioną i rozbudowaną Kalwarię poświęcił 4 lipca 1992 r. abp Stanisław Nowak, metropolita częstochowski. Wszystkich stacji dróżek Męki Pańskiej jest 33 - tyle, ile według tradycji lat żył na ziemi Jezus Chrystus. Kalwaria wąsoska rozciąga się na kształt krzyża rozwidlającego się w swoich ramionach i przypominającego postać Zbawiciela, który wyciągnął ręce na krzyżu, aby śmierć pokonać i objawić moc zmartwychwstania.
W 2011 roku został zrealizowany projekt zagospodarowania Kalwarii Wąsoskiej. Celem tego przedsięwzięcia było podniesienie walorów wizualnych i funkcjonalnych tego szczególnego miejsca, a także stworzenie zorganizowanej przestrzeni dostępnej dla pielgrzymów i turystów. W projekcie znalazły się inwestycje dotyczące powiązania istniejących kapliczek Kalwarii utwardzonymi ścieżkami pieszymi, oświetlenie terenu, budowa niewielkiego amfiteatru i placu z ławkami. Prace zostały uwieńczone uroczystościami związanymi z peregrynacją Relikwii Krzyża Świętego 18 września 2011 roku.
